PIŠE: Udruženje pedijatara

Da li su kod naše djece prisutne posljedice zagađenja vazduha ipak ne možemo precizno odgovoriti. Za to su potrebna precizna i duža mjerenja i istraživanja. Ali da ima prostora za oprez, pažnju i razmišljanje o ovom problemu – svakako ima.

Zagađenje vazduha kao posljedica ljudskoga djelovanja je unošenje štetnih supstanci u vazduh u koncentraciji u kojoj one u kraćem ili dužem vremenskom intervalu uzrokuju direktne štetne efekte na okolinu i živa bića, ali i ugrožavaju ljudsko zdravlje. Zagađenje vazduha koji udišemo okupira veliku pažnju ljekara, raznih regulatornih tijela i naravno najšire javnosti.

Zakonska regulativa Evropske unije već dugi niz godina propisuje monitoring dvije frakcije čestica prisutnih u vazduhu, manjih od 2,5 µm takozvanih finih čestica i grubih čestica koje su iz opsega od 2,5 do 10 µm.

Prema saopštenju i zvaničnim podacima Agencije za zaštitu životne sredine Crne Gore nivo štetnih PM10 čestica u našoj zemlji je u zadnjih mjesec dana prelazio dozvoljene srednje dnevne vrijednosti, a vazduh u Podgorici, Bijelom Polju i Pljevljima u tom periodu bio je zagađen gotovo svakog dana.

Prekoračenja su u nekim mjerenjima bila i 10 puta veća od dozvoljenog.

Zagađenje vazduha suspendovanim česticama (engleski particulate matter – PM) sastoji se od veoma malih čestica (partikula) u tečnom ili čvrstom agregatnom stanju. Među njima su posebno značajne one koje mogu doprijeti do najdubljih djelova pluća. Čestice koje su najvažnije u pogledu zdravstvenih efekata su:

• PM10-2,5 – grube čestice – inhalatorne čestice, između 2,5 i 10 µm;
• PM2,5-0,1 – fine čestice – između 2,5 i 0,1 µm;
• PM0,1 – ultrafine čestice – sve čestice manje od 0,1 µ.

Suspendovane čestice u vazduhu mogu biti prirodnog i antropogenog porijekla.

Prirodnog porijekla su čestice iz prašine, vulkanskih reakcija, razaranja stijena, čestica soli u priobalnom području i slično. Antropogenog porijekla su čestice nastale procesima sagorijevanja, kao što su čađ od dizel goriva, leteći pepeo iz termoelektrana, čestice resuspendovane prašine, čestice od izduvnih gasova motornih vozila, industrijskih objekata u kojima se odvijaju procesi na visokim temperaturama, termoelektrana na ugalj, livnica i čeličana, motora sa unutrašnjim sagorijevanjem, spaljivanja otpada i slično. Tokom fotohemijskih reakcija, odnosno kompleksne lančane reakcije gasovitih supstanci pod uticajem sunčeve svjetlosti nastaju čestice smoga.

PM10 čestice su obično smješa koja obuhvata dim, čađ, prašinu, soli, kiseline, metale koji nastaju tokom rada motora, hemijskih reakcija koje se odigravaju u atmosferi neposredno pri izlasku dimnih gasova iz industrijskih dimnjaka. Pored toga što oštećuju zdravlje, PM10 umanjuju i vidljivost tokom dana jer stvaraju efekte karakteristične za izmaglicu koja se često prepoznaje kao smog.

PM2,5 čestice uglavnom nastaju u heterogenim hemijskim reakcijama koje se odvijaju u atmosferi ili nastaju sagorijevanjem goriva u motornim vozilima, termoelektranama, industrijskim postrojenjima, pri sagorijevanju drveta ili prilikom sagorijevanja pojedinih poljoprivrednih otpadnih materija na njivama i slično.

Obavljene analize ukazuju na različiti doprinos izvora zagađenja tokom zimske i ljetnje sezone. Doprinos zagađenju respiratornih čestica porijeklom iz saobraćaja je viši tokom zimske nego tokom ljetnje sezone. Sagorijevanje biomase uključujući individualno grijanje je identifikovano kao značajan izvor zagađenja ljudskog porijekla. Ostali značajni izvori uključuju eroziju tla i formiranje sekundarnih aerosola koji su dominantan izvor zagađenja tokom ljetnje sezone.

Preko 90 odsto čestica suspendovanih u vazduhu koji se udahne, eliminišu se iz organizma momentalno tokom izdaha jer se uglavnom zadrže u gornjim djelovima respiratornog trakta. Preostale čestice se zadržavaju u organizmu, dolazeći do dušnika i dalje sve do pluća.

Česticama koje su opasne po disajne organe čovjeka smatraju se one koje su manje od 10 µm. One čak mogu da se deponuju u alveolama. Najznačajniji faktor, koji omogućava prodiranje do najsitnijih alveola je njihova veličina. U alveolama usporavaju razmjenu kiseonika i ugljen dioksida, skraćuju dah, otežavaju disanje, zbog čega može doći i do većeg srčanog rada kojim organizam kompenzuje smanjeni unos kiseonika.

Pri kraćem izlaganju ili kontaktu sa manjom količinom zagađivača iz vazduha dolazi do direktne iritacije respiratornih puteva, koja se manifestuje „grebanjem“ u grlu, kašljem i curenjem iz nosa.

Zdravstveni problemi koji nastaju nakon duže izloženosti zagađenom vazduhu ili kod onih sa prethodno osjetljivim respiratornim stablom su emfizem, bronhitis, astma i srčani problemi, a oštećenja se mogu naći i na bubrezima i jetri. Takođe, brojne epidemiološke studije nedvosmisleno su pokazale da je aerozagađenje povezano sa: povećanjem morbisditeta (obolijevanja) i mortaliteta (smrtnosti) od respiratornih i kardiovaskularnih oboljenja, povećanjem posljedica od embriotoksičnosti (uticaja na plod tokom trudnoće), a povećan je i rizik od pojave karcinoma pluća.

Štetan uticaj tokom trudnoće dovodi do usporenog razvoja respiratornog sistema, lošije adaptacije novorođenčeta na spoljašnju sredinu i pojačanje osjetljivosti respiratornog sistema u periodu odojčeta i malog djeteta. Isti efekat ima i udisanje duvanskog dima, odnosno pasivna izloženost duvanskom dimu tokom trudnoće. Sve ovo ima direktne posljedice na kvalitet života djeteta i porodice, ali i značajne ekonomske efekte.

Aerozagađenje je povezano sa brojnim rizicima za zdravlje, a posebno raste smrtnost najmlađeg i najstarijeg stanovništva, kao i osoba sa hroničnim bolestima.

Nasuprot tome epidemiološke studije, sprovedene u većim gradovima SAD-a, uključujući i Vašington, pokazale su da smanjenje količine čestica zagađenja u vazduhu značajno produžava životni vijek.

Jedan od oblika zaštite od aerozagađenja jeste redovno praćenje parametara kvaliteta vazduha.

Postoji niz propisa koji su uspostavljeni u skoro svim razvijenim zemljama, pa i kod nas, kojima se reguliše generisanje ili emisija suspendovanih čestica, njihove maksimalno dozvoljene koncentracije kao i planovi kako se sadržaj ovih čestica može smanjiti.

U našoj zemlji monitoringom se bavi Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore, a preporuke i savjeti o prevenciji bolesti koje nastaju kao posljedica udisanja zagađenog vazduha mogu se naći na sajtu Instituta za javno zdravlje.

U svakom slučaju što bolja informisanost najšire javnosti, pa i djece, uz poštovanje preporuka za zaštitu, predstavlja dobar vid prevencije štetnih efekata.