Od najranijih dana mališani prirodno teže interakcijama koje se odvijaju kroz oblike ponašanja kao što su tepanje, mimika, izgovaranje riječi, na šta odrasli odgovaraju izgovaranjem glasova i gestikulacijom, te se tako proces vraća i nastavlja kao u teniskom ili odbojkaškom meču, zbog čega naučnici ovakvu interakciju opisuju kao „serve and return“ (serviraj i vrati).

S obzirom na to da su ovakvi interaktivni odnosi istovremeno ključni i očekivani, njihovo odsustvo predstavlja ozbiljnu prijetnju dječjem razvoju i blagostanju. Zdrava arhitektura mozga zavisi od čvrste osnove izgrađene na osnovu iskustava koje dijete stiče preko svojih čula i stabilnog i brižnog odnosa sa odraslima koji reaguju na njegove signale. Tokom interakcije sa djetetom roditelji podstiču rast i razvoj sinaptičke mreže. Sinapse se ojačavaju kroz ponovljena iskustva, i put kojim se one razvijaju predstavlja strukturu i način na koji dijete uči. Kada se jedan od tih puteva ne upotrebljava, on se prekida, dok sinapse koje su stalno aktivne postaju trajne.

Ukoliko su odgovori odraslih prema djetetu nejasni, neadekvatni ili ne postoje, arhitektura mozga koji se razvija se narušava, što može negativno da se odrazi na fizičko, mentalno i emocionalno zdravlje najmlađih. Djeca urođeno nastoje da uspostave interakciju sa svojim roditeljima i starateljima. Ukoliko se takva interakcija zanemari, dječji mozak detektuje prijetnju po svoj razvoj i blagostanje, zbog čega se aktiviraju sistemi bioloških odgovara na stres. Kada su takvi sistemi aktivni duži vremenski period, stres postaje toksičan, što zajedno sa početnim nedostatkom interakcije vodi do mnogostrukih i značajnih negativnih posljedica. Na taj način konstantno odsustvo „serve and return“ interakcija djeluje na zdrav razvoj kao „dupli udarac”: ne samo da mozak ne dobija potrebnu pozitivnu stimulaciju već je preplavljen potencijalno štetnim hormonima stresa, usljed aktiviranja fizioloških odgovora na stres.

U zavisnosti od nivoa neresponzivne brige odraslih, posledice se kreću u rasponu od onih korisnih koje stimulišu razvoj – kada je zanemarivanje blago i sporadično – do katastrofalnih po fizički, kognitivni i socijalno-emotivni razvoj djece. Naučnici su identifikovali četiri vrste neresponzivne brige u cilju rane identifikacije zanemarivanja i neophodne intervencije u takvim slučajevima: povremeno odsustvo reakcije, hronično nedovoljna stimulacija i teško zanemarivanje bilo u porodici ili institucionalnoj sredini (jasle, vrtić, škola).

Povremeno odsustvo reakcije, kada odrasli ne mogu konstantno da odgovore na potrebe djeteta, iako inače njeguju topao i brižan odnos sa mališanom, zapravo je konstruktivno jer pomaže djetetu da uoči razliku između „sebe“ i „drugih“, što je korak ka većoj nezavisnosti i jačanju kapaciteta za rješavanje problema. Ipak, ostali oblici neresponzivne brige kratkoročno i dugoročno ugrožavaju blagostanje djeteta, što vodi do problema kao što su usporeni razvoj, slabije sposobnosti izvršnih funkcija i povećan rizik od mentalnih poremećaja i kardiovaskularnih bolesti kasnije tokom života.

Posledice teškog zanemarivanja mogu da se manifestuju na različite načine. Odsustvo „serve and return“ interakcija remeti način na koji dječji mozak obrađuje i analizira informacije, zbog čega se povećava rizik od poremećaja pažnje, kao i emocionalnih, kognitivnih i bihevioralnih poremećaja. Osim toga, mijenja se tok bioloških odgovora na stres, zbog čega zanemarena djeca često pate od anksioznosti, depresije, kardiovaskularnih bolesti i drugih hroničnih zdravstvenih smetnji kasnije u životu.

Zanemarivanje je povezano i sa značajnim rizikom od emocionalnih problema i interpersonalnih konflikata, uključujući viši nivo negativnih raspoloženja i osjećanja, lošiju kontrolu impulsa i poremećaje ličnosti, kao i niži nivo entuzijazma, povjerenja i samopouzdanja. Takođe, kod takve djece javljaju se i problemi u učenju i lošija postignuća u školi, uključujući deficit u izvršnim funkcijama i regulaciji pažnje, manju inteligenciju, lošije vještine čitanja i nizak procenat onih koji su završili srednju školu.

Postoji izražena potreba za ponovnom procjenom raspodjele resursa za sistem dječje zaštite i unutar njega, kao i za većim ulaganjima u razvijanje i implementaciju programa zasnovanih na rezultatima istraživanja, fokusiranih na karakteristične potrebe djece koja se suočavaju sa značajnim zanemarivanjem.

Koordinacija među stručnjacima iz različitih oblasti je ključna. Potrebno je da socijalni radnici budu u toku sa najnovijim naučnim otkrićima o ranom razvoju, kao i da sarađuju sa istraživačima kako bi osmislili najbolji plan za reagovanje. Zbog činjenice da zanemarivanje djeteta često nastaje istovremeno kada i ostali problemi, kao što su problemi sa mentalnim zdravljem i bolesti zavisnosti roditelja, saradnja između stručnih lica i odraslih koji brinu o mališanima može da doprinese identifikaciji ugrožene djece. Takođe, četiri vrste neresponzivne brige koje su naučnici definisali mogu da se upotrijebe kako bi se utvrdila ozbiljnost situacije kao i kada je potrebno i neophodno intervenisati. Tako teško zanemarivanje, bilo u porodici ili institucijama, stvara osnov za izmiještanje djeteta iz takve sredine, dok hronično nedovoljna stimulacija često zahtijeva samo edukaciju i pružanje podrške roditeljima kako bi se izborili sa svojim problemima i bili u stanju da na adekvatan način odgovore na potrebe mališana.

Nauka o ranom razvoju govori o tome da mala djeca koja su doživela značajno ograničenu uzvratnu reakciju staratelja mogu da pretrpe spektar negativnih posledica po fizičko i mentalno zdravlje koje dovode do dalekosežnijih smetnji u razvoju nego otvoreno fizičko zlostavljanje. One uključuju usporen kognitivni i fizički razvoj, umanjene izvršne funkcije i vještine samoregulacije, kao i poremećaje fizioloških odgovora na stres. Samo u Americi je zabilježeno da zanemarivanje čini 78% svih slučajeva zlostavljanja djece, daleko više od fizičkog zlostavljanja (17%), seksualnog zlostavljanja (9%) i psihičkog zlostavljanja (8%) zajedno. Uprkos ovako ubjedljivim dokazima, zanemarivanju djece u javnosti se poklanja mnogo manje pažnje nego fizičkom ili seksualnom zlostavljanju, uz pristup daleko manjem broju usluga u cilju očuvanja i zaštite mentalnog zdravlja.

Negativne posljedice zanemarivanja mogu da se preokrenu i umanje zahvaljujući odgovarajućim i blagovremenim intervencijama. Ipak, izmiještanje djeteta iz nedovoljno responzivnog okruženja samo po sebi ne garantuje pozitivne rezultate. Terapijska intervencija i značajna podrška neophodne su u slučajevima suočavanja mališana sa ozbiljnim zanemarivanjem, kako bi se ublažili negativni efekti i olakšao oporavak.

Izvor: Novak Đoković Fondacija